تاثیر پرتودرمانی بر باروری

تاثیر پرتودرمانی بر باروری _ بررسی علمی و تخصصی اثرات کوتاه مدت و بلندمدت درمان های پرتویی

پرتودرمانی یکی از روش های اصلی و موثر در درمان بسیاری از سرطان ها است و سالانه میلیون ها نفر در سراسر جهان از این شیوه درمانی برای کنترل یا ریشه کن کردن تومورهای بدخیم استفاده می کنند. با وجود اثربخشی بالا، تاثیر پرتودرمانی بر باروری را نمی توان مورد بررسی قرار نداد. این تاثیرات بسته به محل تابش، دوز یا مدت درمان متفاوت هستند و در برخی موارد می توانند موقتی یا دائمی باشند. درک این اثرات برای بیماران، پزشکان و خانواده ها اهمیت زیادی دارد، زیرا تصمیم گیری در مورد حفظ باروری و اقدامات حمایتی باید قبل از شروع درمان انجام شود.

در این مقاله به صورت علمی، تخصصی و در عین حال توصیفی، تاثیر پرتودرمانی بر باروری را بررسی می کنیم و به نکاتی مانند میزان آسیب پذیری تخمدان ها و بیضه ها، عوامل افزایش ریسک ناباروری، اثرات هورمونی، روش های پیشگیری، تکنیک های حفظ باروری و مراقبت های پس از درمان می پردازیم.

پرتودرمانی چیست و چگونه بر بافت های حساس اثر می گذارد؟

پرتودرمانی با استفاده از اشعه های پرانرژی مانند اشعه ایکس یا الکترون، سلول های سرطانی را هدف قرار می دهد و با آسیب زدن به DNA آنها باعث توقف رشد و نابودی تومور می شود. اما سلول های سالم نیز تا حدی آسیب پذیر هستند، به خصوص سلول هایی که تقسیم سریع تری دارند. سلول های گامت یعنی اسپرم و تخمک، همراه با بافت های تولید کننده هورمون در تخمدان و بیضه، از جمله حساس ترین سلول های بدن نسبت به اشعه تصویربرداری محسوب می شوند. به همین دلیل حتی مقادیر نسبتا پایین اشعه می تواند باعث اختلال در تولید سلول های جنسی، کاهش هورمون ها و ایجاد آسیب های ساختاری شود.

تاثیر پرتودرمانی بر باروری زنان

۱. آسیب به تخمدان ها

تخمدان ها به شدت نسبت به اشعه حساس هستند و حتی دوزهای پایین نیز ممکن است ذخیره تخمک را کاهش دهد. هر دختر از زمان تولد تعداد محدودی فولیکول در تخمدان های خود دارد و وقتی این ذخیره کم می شود، احتمال ناباروری یا یائسگی زودرس افزایش می یابد.

برخی تاثیرات اشعه بر تخمدان ها عبارتند از:

کاهش تعداد فولیکول های اولیه
اختلال در رسیدن فولیکول ها به مرحله بلوغ
توقف چرخه قاعدگی
افزایش ریسک یائسگی پیش از موعد
کاهش سطح هورمون های جنسی مانند استروژن و پروژسترون

سن بیمار نقش مهمی در شدت آسیب دارد. دختران و زنان جوان معمولا ذخیره تخمک بیشتری دارند و مقاومت نسبی آنها نسبت به زنان بالای ۳۵ سال بیشتر است. با این حال آسیب تخمدانی می تواند در هر سنی رخ دهد.

برای مطالعه بیشتر درباره تشخیص سرطان خون با بهترین متخصص شیمی درمانی اصفهان کلیک کنید

۲. تاثیر بر رحم و قدرت نگهداری بارداری

پرتودرمانی ناحیه لگن می تواند به عضله رحم، دیواره داخلی و عروق خونی رحم آسیب وارد کند. این آسیب ها ممکن است مشکلاتی مانند موارد زیر ایجاد کنند:

کاهش انعطاف پذیری و حجم رحم
کاهش جریان خون و نازک شدن آندومتر
افزایش خطر سقط جنین
افزایش احتمال زایمان زودرس
رشد ناکافی جنین

در زنانی که در دوران کودکی پرتودرمانی شکمی یا لگنی دریافت کرده اند، این مشکلات معمولا شدیدتر است.

۳. اختلال در محور هورمونی

اگر پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن انجام شود، ممکن است بر غده هیپوفیز و هیپوتالاموس تاثیر بگذارد. این دو غده نقش کلیدی در تنظیم هورمون های تولید مثل دارند. آسیب این مراکز می تواند باعث کاهش هورمون تحریک کننده فولیکول و هورمون لوتئینه شود که هر دو برای تخمک گذاری ضروری هستند.

پرتودرمانی برای کودکان

تاثیر پرتودرمانی بر باروری مردان

۱. تاثیر مستقیم بر بیضه ها

سلول های سازنده اسپرم (اسپرماتوگونی ها) از حساس ترین سلول های بدن به اشعه هستند. حتی دوزهای پایین می توانند تولید اسپرم را کاهش دهند یا متوقف کنند. نتایج پرتودرمانی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

کاهش تعداد اسپرم
کاهش تحرک اسپرم
افزایش اسپرم های غیر طبیعی
توقف کامل اسپرم سازی یا آزواسپرمی
تغییرات ژنتیکی در DNA اسپرم

اگرچه در برخی موارد تولید اسپرم پس از درمان به مرور بازمی گردد، اما در دوزهای بالا ممکن است آسیب غیر قابل برگشت باشد.

انکولوژی شاخه‌ای از پزشکی است که به درمان سرطان می‌پردازد. برای آشنایی با این رشته و وظایف انکولوژیست، مقاله انکولوژی چیست؟ را بخوانید.

۲. آسیب به بیضه به صورت غیر مستقیم

گاهی حتی اگر پرتودرمانی مستقیما روی بیضه انجام نشود، اشعه پراکنده (scatter radiation) می تواند روی آنها اثر بگذارد. به همین علت استفاده از محافظ های سربی برای بیضه ها توصیه می شود.

۳. تاثیر بر هورمون ها

پرتودرمانی ناحیه مغز ممکن است غده هیپوفیز را تحت تاثیر قرار دهد و باعث کاهش تستوسترون شود. این موضوع می تواند منجر به کاهش میل جنسی، اختلال نعوظ و کاهش کیفیت اسپرم گردد.

عوامل تاثیر گذار پرتودرمانی بر باروری

شدت تاثیر پرتودرمانی به چندین عامل بستگی دارد:

محل تابش؛ تابش مستقیم به لگن و شکم بیشترین آسیب را ایجاد می کند.
دوز اشعه؛ هرچه دوز بیشتر باشد، احتمال ناباروری بالاتر است.
سن بیمار؛

زنان بالای ۳۵ سال آسیب پذیری بیشتری دارند.
مردان در هر سنی ریسک دارند اما نوجوانان حساس تر هستند.

نوع سرطان و وسعت درمان
ترکیب پرتودرمانی با شیمی درمانی
روش و تکنیک پرتودرمانی؛ روش های جدید مانند IMRT آسیب کمتری دارند.

آیا ناباروری پس از پرتودرمانی همیشه دائمی است؟

خیر. در بسیاری از موارد آسیب ها موقتی هستند. برای مثال در مردانی که دوز اشعه کم است، تولید اسپرم ممکن است طی ۱ تا ۳ سال بازگردد. در زنان نیز اگر دوز متوسط باشد یا رحم کمتر آسیب ببیند، احتمال بازگشت چرخه قاعدگی وجود دارد. اما دوزهای بالا، به ویژه روی تخمدان یا بیضه، معمولا باعث ناباروری دائمی می شوند.

برای آشنایی با روش‌های درمان سرطان، مقاله‌ی ما درباره پرتودرمانی چیست؟ را بخوانید.

روش های پیشگیری و حفظ باروری قبل از پرتودرمانی

پزشکان توصیه می کنند بیماران قبل از شروع درمان، با متخصص باروری مشورت کنند. برخی روش های موثر شامل موارد زیر است:

۱. فریز تخمک یا جنین (برای زنان)

یکی از بهترین روش های حفظ باروری است. این کار معمولاً قبل از شروع پرتودرمانی انجام می شود.

۲. فریز بافت تخمدان

در این روش قسمتی از بافت تخمدان پیش از درمان برداشته و فریز می شود و پس از درمان دوباره به بدن برگردانده می شود.

۳. فریز اسپرم (برای مردان)

روشی ساده، ارزان و مطمئن است و تقریبا در همه سنین امکان پذیر است.

۴. محافظت از بیضه در حین پرتودرمانی

استفاده از محافظ سربی می تواند مقدار زیادی از اشعه پراکنده را مهار کند.

۵. جابجایی تخمدان

در برخی زنان می توان تخمدان را با جراحی به ناحیه بالاتر شکم منتقل کرد تا از اشعه دور بماند.

۶. استفاده از تکنیک های پرتودرمانی هدفمند

روش هایی مانند IMRT یا پروتون تراپی اشعه را فقط روی تومور متمرکز می کنند و به بافت های سالم کمتر آسیب می زنند.

باروری پس از پایان پرتودرمانی؛ چه زمانی می توان اقدام به بارداری کرد؟

پزشکان معمولا توصیه می کنند patients برای اقدام به بارداری بین ۶ ماه تا ۲ سال پس از درمان صبر کنند. این زمان بندی بسته به موارد زیر تعیین می شود:

نوع سرطان
دوز اشعه
وضعیت تولید اسپرم یا تخمک
امکان وقوع جهش های موقت ژنتیکی در سلول های جنسی
سلامت عمومی فرد

در زنان، بازگشت قاعدگی نشانه قطعی بازگشت باروری نیست و لازم است ذخیره تخمدان ارزیابی شود. در مردان، آزمون اسپرموگرام تنها راه تشخیص کیفیت اسپرم است.

بیشتر بخوانید : پیشگیری از سرطان

تاثیرات روانشناختی پرتودرمانی بر باروری

بسیاری از بیماران پس از آگاهی از احتمال ناباروری، دچار استرس، اضطراب یا افسردگی می شوند. نگرانی از آینده، ترس از عدم امکان تشکیل خانواده و کاهش اعتماد به نفس از چالش های رایج است. مشاوره با متخصص روانشناسی و حمایت خانواده در این مرحله بسیار مهم است.

نتیجه گیری:

پرتودرمانی یکی از روش های حیاتی در درمان سرطان است؛ اما می تواند اثرات مهمی بر باروری زنان و مردان داشته باشد. این تاثیرات بسته به دوز، محل تابش، سن بیمار و تکنیک استفاده شده متفاوت هستند. خوشبختانه با پیشرفت روش های حفظ باروری مانند فریز تخمک، فریز اسپرم و محافظت از اندام های تولید مثل، بیماران می توانند قبل از شروع درمان آینده باروری خود را حفظ کنند. آگاهی از خطرات، انجام مشاوره تخصصی و انتخاب روش مناسب می تواند نقش مهمی در کیفیت زندگی آینده این بیماران داشته باشد.

برای ویزیت و رزو نوبت کلیک کنید